Νηστεία της Ορθόδοξης εκκλησίας: Διατροφή και Υγεία

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Πως επηρεάζει η νηστεία την υγεία

Οι διαιτητικές οδηγίες της εκκλησίας μας είναι μοναδικές παγκοσμίως, όπως τόνισε ένας ξένος επιστήμονας ο G. Cannon σε Άρθρο στο επιστημονικό περιοδικό «Public Health Nutrition», που αναφέρει ότι «η Ορθόδοξη Εκκλησία επιτελεί ένα εξαιρετικά σπουδαίο και μοναδικό στον κόσμο έργο στην εκπαίδευση σε θέματα διατροφής» (2004).

Αναφέρεται ότι η νηστεία είναι μια μη φαρμακολογική παρέμβαση για τη βελτίωση της υγείας και την αύξηση της μακροζωίας (Trepanowski J.F., 2010).

Η νηστεία της Ορθόδοξης Εκκλησία έχει μοναδικές διατροφικές συστάσεις που προτρέπουν σε μια περιοδική χορτοφαγική διατροφής, με χαρακτηριστικά της γνωστής Μεσογειακής Διατροφής (Kafatos A., 1991, Trichopoulou A., 1995, Sarri K., 2003).

Οι διαιτητικές οδηγίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας συνιστούν ετήσια αποχή από γαλακτοκομικά προϊόντα, κρέας και αυγά για συνολικά από 159 έως 197 (SD:178 ± 19) ημέρες (Rodopaios N.E., 2017).

Η διατροφή στην Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία χαρακτηρίζεται από αυξημένη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, ψάρια και θαλασσινά και όσπρια, τα οποία παρέχουν προστατευτική δράση απέναντι σε πολλά χρόνια νοσήματα (Whorton J.C., 1994), καθώς και μειωμένη κατανάλωση κορεσμένων λιπαρών (γαλακτοκομικά) και διαιτητικής χοληστερόλης (Papadaki A., 2008).

Ειδικότερα έχει ασχοληθεί ο Τομέας Κοινωνικής Ιατρικής, Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης με την μελέτη της σχέσης της νηστείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας με την υγεία. Είναι οι πρώτες έρευνες που ασχολούνται και παρουσιάζουν τη συνολική εικόνα της επίδρασης της περιοδικής φυτοφαγίας σε διάφορες παθήσεις και νόσους, που ακολουθούν οι πιστοί των διατροφικών κανόνων της Ορθόδοξης Εκκλησίας με σειρά βιοχημικών και βιολογικών παραμέτρων.

Σε μία από αυτές τις μελέτες, αποδεικνύουν ότι η προσήλωση στις περιόδους νηστείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας συμβάλλει στη μείωση του προφίλ των λιπιδίων του αίματος και του σωματικού βάρους και γενικά στην ευεργετική επίδραση στο λιποπρωτεϊνικό προφίλ και στον επιπολασμό της παχυσαρκίας. Πιο συγκεκριμένα, η έρευνα έγινε σε 120 ενήλικες 20-60 ετών από την ευρύτερη περιοχή Ηρακλείου Κρήτης, 60 νηστεύοντες και 60 μη-νηστεύοντες, οι οποίοι δεν έπασχαν από καμία χρόνια ασθένεια και δεν έπαιρναν φάρμακα ή συμπληρώματα διατροφής. Οι επιστήμονες παρακολούθησαν τους συμμετέχοντες επί ένα χρόνο, πριν και μετά από 3 μεγάλες περιόδους νηστείας (Σαρακοστής, Χριστουγέννων και Κοιμήσεως της Θεοτόκου). Στους νηστεύοντες, όπως συμπεραίνει η μελέτη: «παρατηρείται μείωση των επιπέδων των λιπιδίων του αίματος (κυρίως της ολικής χοληστερόλης κατά 12,5% και της LDL χοληστερόλης κατά 15,9%), καθώς και του σωματικού βάρους κατά 1,5% χαμηλότερο Δείκτη Μάζας Σώματος (ΒΜΙ)» (Sarri K.O., 2003).

Ενώ σε νεώτερη μελέτη παρατηρήθηκαν μεγαλύτερες μειώσεις της ολικής χοληστερίνης σε 17,8% και της LDL σε 31,4%, στο τέλος της Μεγάλης Εβδομάδας πριν το Πάσχα, σε μοναχούς δύων Μονών του Ηρακλείου Κρήτης (Papadaki A., 2008).

Σε πιο πρόσφατες μελέτες που πραγματοποιήθηκαν σε μοναχούς του Αγίου Όρους, βρέθηκαν εκτός από τη παραπάνω μειώσεις των επιπέδων των λιπιδίων και βέλτιστο προφίλ στη ρύθμιση της γλυκόζης στο αίμα σε περίοδο νηστείας (Karras S.M., 2017) και μείωση σωματικού βάρους και χαμηλότερη αντίσταση στην ινσουλίνη, η οποία είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για την αποφυγή πολλών μη-μεταδοτικών ασθενειών που χαρακτηρίζονται από χρόνια φλεγμονή (Karras S.M., 2019).

Μια άλλη μελέτη του Πανεπιστημίου Κρήτης σε μοναχές έδειξε ότι η θρησκευτική νηστεία περιέχει μόνο 6% της συνολικής ενέργειας σε χοληστερόλη και κορεσμένο λίπος, ενώ είναι υψηλή σε αντιοξειδωτικές βιταμίνες. Στη μελέτη επισημαίνεται ότι «μια τέτοιου είδους διατροφή, ακόμα και όταν δεν τηρείται για θρησκευτικούς και πνευματικούς σκοπούς, είναι μια καλή αποτοξίνωση του οργανισμού από την κατανάλωση κρέατος και άλλων τροφίμων που αποβαίνουν επιζήμια» (Sarri K.O., 2003).

Πρόσφατη δημοσίευση στο επιστημονικό περιοδικό «Archives of Osteoporosis» αφορούσε τις επιπτώσεις της νηστείας στην οστεοπόρωση, συγκρίνοντας 100 νηστεύοντες άνω των 50 ετών με 100 μη-νηστεύοντες. Παρά την μικρότερη πρόσληψη ασβεστίου και τη μικρότερη κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων και προϊόντων σόγιας, τα ηλικιωμένα άτομα που νήστευαν δεν διέφεραν από πλευράς οστικής υγείας ή στην επικράτηση της οστεοπόρωσης από τους μη-νηστεύοντες. Αποδεικνύοντας έτσι ότι η περιοδική αποχή από το γαλακτοκομείο και γενικά, τα ζωικά προϊόντα δεν φαίνεται να θέτουν σε κίνδυνο την υγεία των οστών σε ηλικιωμένα άτομα (Rodopaios N.E., 2019).

Μάλιστα η συνολική συχνότητα εμφάνισης της οστεοπόρωσης βρέθηκε στο ίδιο δείγμα να είναι πάνω από τρεις φορές υψηλότερο στους μη-νηστεύοντες στην οσφυϊκή μοίρα (4% στους νηστεύοντες έναντι 14% στους μη-νηστεύοντες) (Rodopaios N.E., 2020).

Παράλληλα, η περιοδική φυτοφαγία, όπως είναι ουσιαστικά η νηστεία, προλαμβάνει χρόνιες ασθένειες, όπως καρδιαγγειακές νόσους, υπέρταση, σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 και διάφορες μορφές καρκίνου. Η διατροφή που συστήνεται από την Ορθόδοξη Εκκλησία συνδυάζει με ιδανικό τρόπο τα πλεονεκτήματα της φυτοφαγικής και της κρεοφαγικής δίαιτας, αποφεύγοντας τους κινδύνους που έχει για την υγεία η αυστηρή φυτοφαγία (Sarri K.O., 2003).

Η συχνή κατανάλωση θαλασσινών στη διάρκεια όλου του χρόνου, όπως προτείνει η θρησκευτική νηστεία, καθώς και η σχεδόν αποκλειστική κατανάλωση ελαιολάδου προστατεύουν από καρδιαγγειακά επεισόδια. «Η πτώση των λιπιδίων με τη νηστεία είναι εφάμιλλη εκείνης με τα σύγχρονα φάρμακα. Η μείωση της κακής χοληστερόλης είναι ανάλογη αυτής με τα φάρμακα (στατίνες), χωρίς όμως να έχει τις παρενέργειες των φαρμάκων, όπως την επίδραση στο ήπαρ, την ενδεχόμενη αύξηση του κινδύνου για καρκίνο κ.ά.».», αναφέρει ο καθηγητής Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής του Πανεπιστημίου Κρήτης Καφάτος Αντώνιος και υπεύθυνος των ερευνών για τη νηστεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Υπάρχει πλήθος μελετών που δείχνουν τα οφέλη της αποφυγής ζωικών προϊόντων από τη διατροφή του γενικού πληθυσμού. Η υψηλή κατανάλωση κρέατος είναι η βασικότερη αιτία ανάπτυξης αρκετών ειδών καρκίνων, όπως παχέος εντέρου, πνεύμονα, παγκρέατος, οισοφάγου και ήπατος (PLOS Medicine, 2007). Στην Ελλάδα σύμφωνα με την Στατιστική Υπηρεσία για το 2017, η μέση μηνιαία δαπάνη των νοικοκυριών για αγορά κρέατος είναι 23%, υψηλότερη από κάθε άλλο είδος διατροφής, ενώ η μέση μηνιαία κατανάλωση κρέατος για την περίοδο 2013-2017, είναι συνεχώς πάνω από τα 10 κιλά.

Ενώ η κατανάλωση ψαριών είναι αρκετά μικρότερη (περίπου 7%), αν και θα έπρεπε να ήταν μεγαλύτερη, λόγω ότι η Ελλάδα είναι μία παράκτια και νησιωτική χώρα, η οποία περιβάλλεται από θάλασσα και έχει αυξημένη παραγωγή ψαριών. 

Συνεπώς η νηστεία μπορεί να βοηθήσει και στον τομέα της πρόληψης με την αποφυγή συχνής κατανάλωσης κρέατος και γενικά κορεσμένου λίπους (γαλακτοκομικά προϊόντα), που είναι βασικές αιτίες προβλημάτων υγείας και αυξημένης κατανάλωσης ψαριών και θαλασσινών, στις περισσότερες περιόδους νηστείας, που έχουν αρκετά οφέλη στην υγεία μας, διότι έχουν τα ω-3 λιπαρά οξέα.  

Μια άλλη μελέτη από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «British Journal of Nutrition», έδειξε ότι η θρησκευτική νηστεία αποτελεί μέρος της παραδοσιακής κρητικής διατροφής, που έχει συμβάλει στην εξαιρετική υγεία των Κρητικών των προηγούμενων δεκαετιών (όπως είχε βρεθεί στη «Μελέτη των 7 Χωρών»). Αναλύσεις διαιτητικών δεδομένων έδειξαν ότι κατά τη διάρκεια της μελέτης σε περιόδους νηστείας οι νηστεύοντες μειώνουν την πρόσληψη ενέργειας αλλά βελτιώνονται το διατροφικό τους περιεχόμενο μειώνοντας το συνολικό λίπος, τα κορεσμένα λίπη, τη χοληστερόλη, την πρωτεΐνη και την αύξηση της πρόσληψης φυτικών ινών, φολικού οξέος, διαιτητικού σιδήρου, υδατανθράκων, φρούτων και λαχανικών και όσπρια (Sarri K.O., 2004). Γι αυτό και λόγω της μεγάλης πρόσληψης σε φυτικές ίνες (27,7-38,7 γραμμάρια) από τη συχνή κατανάλωση σε περιόδους νηστείας, σε φρούτα και λαχανικά, δεν αντιμετωπίζουν οι νηστεύοντες προβλήματα με την δυσκοιλιότητα (Papadaki A., 2007, Karras S.N., 2019).

Οι αποκλειστικοί φυτοφάγοι έχουν αυξημένο κίνδυνο για καρδιαγγειακά επεισόδια λόγω της ανεπάρκειας σε βιταμίνη Β12 και των υψηλών επιπέδων ομοκυστεΐνης.

Η νηστεία έχει ευεργετικά στοιχεία και στην καρδιά. «Η πρόταση της νηστείας για κατανάλωση ψαριού σε πολλές περιόδους του χρόνου έχει δικαιωθεί πανηγυρικά από τις τελευταίες επιστημονικές έρευνες που δείχνουν ότι τα ιχθυέλαια είναι τα μόνα ζωικά λίπη που προστατεύουν τα αγγεία μας», τονίζει ο διευθυντής του Ελληνικού Ιδρύματος Καρδιολογίας, καθηγητής Τούτουζας Παύλος. Και διευκρινίζει ότι «η αφθονία των αντιοξειδωτικών ουσιών που υπάρχει στα χόρτα και στις άλλες φυτικές τροφές έχει αποδειχθεί ότι προστατεύουν την καρδιά μας από την αθηρωματική πλάκα που την αποφράσσει».

Επίσης η νηστεία δεν έχει καμία παρατηρήσιμη επίδραση στην αρτηριακή πίεση παρά τις σημαντικές αλλαγές στις λήψεις σε θρεπτικές ουσίες και ανόργανα συστατικά και σε συνδυασμό με τη μείωση βάρους, τα οποία σχετίζονται με την μείωσή της. Αυτό απέδειξε μελέτη που αφορούσε τον έλεγχο της αρτηριακής πίεσης σε 38 νηστεύοντες και 29 μη-νηστεύοντες που ζούσαν στην Κρήτη και παρακολουθήθηκαν για ένα έτος κατά τη διάρκεια του 2001. Τα δεδομένα της έρευνας συγκεντρώθηκαν πριν και μετά από την ολοκλήρωση των τριών μεγάλων περιόδων νηστείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας (Χριστουγέννων, 40 ημέρες, Πάσχα, 48 ημέρες και Παναγίας – Δεκαπενταύγουστου, 15 ημέρες) (Sarri K., 2007).

Η νηστεία δεν επηρεάζει ούτε τη πήξη του αίματος, όπως απέδειξε έρευνα σε 41 νηστεύοντες μετά τη νηστεία της Σαρακοστής και της Μεγάλης Εβδομάδας (συνολικά 48 ημέρες), πιθανόν λόγω της χαμηλής κατανάλωσης ζωικών λιπαρών οξέων (Liali Μ., 2015).

Τα ίδια αποτελέσματα βρέθηκαν και σε άλλη πρόσφατη μελέτη στη Θεσσαλονίκη σε 35 υγιείς άτομα μετά το πέρας της ίδιας περιόδου νηστείας, όπως στην παραπάνω έρευνα (Makedou K.G., 2018). 

Στα παιδιά η θρησκευτική νηστεία δεν εμποδίζει την ομαλή ανάπτυξη των παιδιών, ούτε μειώνει τη δραστηριότητά τους. Αυτό έδειξε μελέτη σε 609 παιδιά και εφήβους ηλικίας 5 - 15 1/2 ετών σε ιδιωτικό σχολείο της Θεσσαλονίκης (στο οποίο δίνεται έμφαση στην τήρηση των κανόνων της Εκκλησίας), η οποία πραγματοποιήθηκε από την Γ' Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με την Κλινική Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής του Πανεπιστημίου Κρήτης (Chryssochoou Ε., 2010).

Τα παιδιά που νήστευαν δεν είχαν σημαντικές διαφορές στο ύψος και στον Δείκτη Φυσικής Δραστηριότητας σε σχέση με αυτά που δεν νήστευαν. Τα δεύτερα είχαν σημαντικά μεγαλύτερη πρόσληψη ενέργειας, κορεσμένων λιπαρών, βλαβερών τρανς (trans) λιπαρών οξέων και χοληστερόλης σε σχέση με τα παιδιά που νήστευαν πλήρως ή μερικώς. Δεν βρέθηκαν επίσης σημαντικές διαφορές στην πρόσληψη σιδήρου, ασβεστίου και βιταμίνης Α. Τα ευρήματα, όπως αναφέρουν οι επιστήμονες στην έκθεσή τους, συμφωνούν με μελέτη που έγινε σε ενηλίκους που τηρούσαν τη νηστεία και η οποία έδειξε ότι στις περιόδους νηστείας η λήψη σιδήρου δεν ήταν χαμηλότερη, διότι γινόταν αναπλήρωσή του από φυτικά τρόφιμα πλούσια σε σίδηρο, όπως όσπρια, ξηροί καρποί, οστρακοειδή, ταχίνι και εμπλουτισμένα δημητριακά.

Επίσης «η σύσταση πολλών παιδιάτρων για συχνή κατανάλωση κρέατος από τα παιδιά μέσα στην εβδομάδα και η μεγάλη πρόσληψη σιδήρου αυξάνουν το οξειδωτικό στρες, που προδιαθέτει για καρκίνους, καρδιοπάθειες, Αλτσχάιμερ, σκλήρυνση κατά πλάκας κ.ά.», επισημαίνει ο Καθηγητής κος Καφάτος.

Μία τελευταία μελέτη που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «European Journal of Pediatrics», σύγκρινε 100 νηστεύοντες που νήστευαν σύμφωνα με τους Κανόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας από την παιδική τους ηλικία με 100 μη-νηστεύοντες, βρέθηκαν ότι η νηστεύοντες στην ενηλικίωσή τους μετά από τουλάχιστον 10 έτη νηστείας δεν αντιμετώπιζαν προβλήματα με την υγεία των οστών τους και η οστική τους ανάπτυξη ήταν παρόμοια με αυτή των μη-νηστευόντων. Παρά την μικρότερη κατανάλωση ασβεστίου και την κατώτερη κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων, τα άτομα που ακολουθούν θρησκευτική νηστεία από την παιδική τους ηλικία, δεν διέφεραν σε ύψος, οστική πυκνότητα και μάζα και γενικά στην οστική τους υγεία ή επικράτηση καταγμάτων από τους μη-νηστεύοντες. Επομένως, η περιοδική αποχή από τα γαλακτοκομικά προϊόντα και γενικά τα ζωικά προϊόντα από την παιδική ηλικία δεν φαίνεται να θέτουν σε κίνδυνο την υγεία των οστών στην ενήλικη ζωή (Rodopaios N., 2019). Αποδεικνύοντας έτσι ότι μπορεί κάποιος να ακολουθήσει τη νηστεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας από την παιδική του ηλικία χωρίς να υπάρχει πρόβλημα υγείας στα οστά του και στην ανάπτυξή του στην ενηλικίωσή του. 

Μελέτη αποδεικνύει ότι η νηστεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας μειώνει την εμφάνιση της κατάθλιψης. Η προσκόλληση στην ορθόδοξη χριστιανική διατροφή, η οποία επιτρέπει την συχνή κατανάλωση ψαριών και θαλασσινών, σχετίζεται με αυξημένα επίπεδα ω-3 λιπαρού οξέος (DHA) του λιπώδους ιστού, γεγονός που σχετίζεται με χαμηλότερες πιθανότητες εμφάνισης καταθλιπτικών συμπτωμάτων, καλύτερη νοητική λειτουργία και προστασία από διάφορες χρόνιες ασθένειες (Sarri K.O., 2008).

Πρόσφατη μελέτη διερεύνησε τον αντίκτυπο της νηστείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τη γνωστική δυσλειτουργία και την ψυχολογική κατάσταση των φυσιολογικών μεσήλικων και ηλικιωμένων ατόμων, σε δύο ομάδες ατόμων νηστείας και μη νηστείας.

Αξιολογήθηκαν συνολικά 200 άτομα σχετικά με την παρουσία άγχους, κατάθλιψης και γνωστικών επιδόσεων με τη χρήση της κλίμακας Hamilton, της κλίμακας της γηριατρικής κατάθλιψης και της κλίμακας Mini Mental Examination Scale αντίστοιχα. 

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα άτομα που νήστευαν έδειξαν σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης και καλύτερης γνωστικής λειτουργίας συγκριτικά με τα άτομα που δεν νήστευαν (Spanaki K., Rodopaios N.E., 2020).

Συμπερασματικά, οι μελέτες δείχνουν ότι η ποιότητα της διατροφής μπορεί να είναι καλύτερη στους νηστεύοντες. Η πρόσληψη συνολικού λίπους, κορεσμένων λιπαρών και trans λιπαρών οξέων είναι χαμηλότερη τόσο σε ενήλικες όσο και σε παιδιά που νηστεύουν, ενώ η πρόσληψη προστατευτικών θρεπτικών ουσιών όπως η βιταμίνη C, το φυλλικό οξύ, το μαγνήσιο και οι ίνες είναι υψηλότερη και παρέχει προστασία από πολλές χρόνιες παθήσεις.

Ο δείκτης ΔΜΣ (BMI) και η παχυσαρκία μειώνονται κατά τη διάρκεια της περιόδου νηστείας. Το λιπιδικό προφίλ (ολική χοληστερόλη, LDL, TG, HDL) είναι γενικά πιο ευνοϊκό στους νηστεύοντες (Lazarou C, Matalas A-L., 2010).

Γενικά η νηστεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας έχει ευεργετική επίδραση στον ανθρώπινο οργανισμό και θα πρέπει να προωθηθεί ως ένας υγιεινός τρόπος ζωής για την αποφυγή διαφόρων νόσων και παθήσεων, αλλά και να συμβάλει στην καλύτερη ψυχική υγεία.

Βιβλιογραφία

Cannon G. (2004) Out of the Christmas Box. Public Health Nutr, 7: 987-990.

Trepanowski J.F., Bloomer R.J. (2010)The impact of religious fasting on human health. Nutr J, 9:57.

Sabate J. (2004) Religion, diet and research. Br J Nutr. 92: 199–201.

Kafatos A., Kouroumalis I., et al. (1991)Coronary-heart-disease risk-factor status of the Cretan urban population in the 1980s. A JCN, 54: 591-598. 

Trichopoulou A., Kouris-Blazos A., et al.  (1995) Diet and overall survival in elderly people. BMJ, 311: 1457–1460.

Sarri K.O. Linardakis M.K., et al. (2004) Greek Orthodox fasting rituals: a hidden characteristic of the Mediterranean diet of Crete. Br J Nutr 92, 277–284.

Rodopaios N.E. (2017) Is Periodic Abstinence from Dairy Products for Half a Year, Detrimental to Bone Health of Children and Adolescents?  Austin J Nutri Food Sci, 5: 1094.

Whorton J.C. (1994) Historical development of vegetarianism. AJCN, 59: 1103S-1109S.

Papadaki A., Vardavas C., et al. (2008) Calcium, nutrient and food intake of Greek Orthodox Christian monks during a fasting and non-fasting week. Public Health Nutr,  11: 1022–1029.

Sarri K.O., Tzanakis N.E., et al. (2003)Effects of Greek Orthodox Christian Church fasting on serum lipids and obesity. BMC Public Health, 3: 16.

Karras S.M., Persynaki A., et al. (2017) Health benefits and consequences of the Eastern Orthodox fasting in monks of Mount Athos: a cross-sectional study. EJCN, 71: 743-749.

Karras S.M., Koufakis T., et al. (2019) Christian Orthodox fasting in practice: A comparative evaluation between Greek Orthodox general population fasters and Athonian monks. Nutrition, 59: 69-76.

Rodopaios N.E., Mougios V., et al. (2019) Effect of periodic abstinence from dairy products for approximately half of the year on bone health in adults following the Christian Orthodox Church fasting rules for decades. Arch Osteoporos. 14: 68.

Rodopaios N.E., Manolarakis G.E., et al. (2020) The significant effect on musculoskeletal metabolism and bone density of the Eastern Mediterranean Christian Orthodox Church fasting . EJCN (υπόδημοσίευση).

Sarri K., Linardakis M.K., et al. (2007) Does the periodic vegetarianism of Greek Orthodox Christians benefit blood pressure? Prev Med, 44: 341-348.

Liali Μ., Mpirintzis L., et al. (2015) The Effects of Orthodox Christian Fasting on Blood Coagulation. IJBLS, 4: 39–43.

Makedou K.G., Vagdati E., et al. (2018) Total Antioxidant Capacity, Haematological and Coagulation Parameters after Orthodox Christian Fast. Maced J Med Sci, 6: 284-286.

Chryssochoou E., Linardakis M,, et al. (2010) The effect of Christian Orthdox Church fasting on the health and growth of children and adolescents [Article in Greek]. Paediatriki, 73: 121-129.

Rodopaios N.E., (2019) Bone status of young adults with periodic avoidance of dairy products since childhood. European Journal of Pediatrics (on line).

Sarri K.O., (2008) Adipose DHA inversely associated with depression as measured by the Beck Depression Inventory.Prostaglandins, Leukotrienes and Essential Fatty Acids, 78: 117–122.

Spanaki K., Rodopaios N.E., et al. (2020) The Christian Orthodox Church Fasting diet is associated with lower levels of depression and anxiety and a better cognitive performance in middle life.  J Relig Health (υπόδημοσίευση).

Lazarou C, Matalas A-L. (2010) A critical review of current evidence, perspectives and research implications of diet-related traditions of the Eastern Christian Orthodox Church on dietary intakes and health consequences. Int J Food Sci Nutr, 61:739–58.

(Στο επόμενο άρθρο θα αναφερθούν: Εάν παρατηρούνται ελλείψεις διαφόρων θρεπτικών συστατικών κατά τη διάρκεια της νηστείας)

ΑΠΟ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ "ΒΕΡΟΙΑ"